Mówi się, że Bydgoszcz powstawała kilka razy. Najogólniej rzecz biorąc można przyjąć, że owa „pierwsza Bydgoszcz” to okres od XIV do XVI w. Miasto założono w średniowieczu w 1346 r. na południowym brzegu Brdy (teren dzisiejszego Starego Miasta). Był to wtedy półwysep wciśnięty pomiędzy wyspę Młyńską i nieistniejącą już dziś wyspę Zamkową, na której z czasem rozbudował się warowny zamek. Miasto było wówczas niewielkim, choć intensywnie rozwijającym się osiedlem z murami obronnymi postawionymi od południowej strony obwiedzionymi fosą. Do miasta prowadziły dwie bramy: Poznańska i Kujawska. Z czasem od północy miasta stopniowo pobudowano mały przysiółek zwany Gdańskim Przedmieściem, do którego prowadził drewniany most przez Brdę. Na północnym brzegu Brdy w okolicy dzisiejszej ulicy Mostowej posadowiły się zabudowania klasztoru Karmelitów (klasztor istniał w latach 1398-1816), a nieco dalej na północ klasztor Klarysek (istniał w latach 1615-1835). Dziś niewiele zachowało się z tamtych czasów. Miasto w dużej mierze zostało zniszczone przez potop szwedzki.
Następnym etapem rozwoju miasta była „Bydgoszcz pruska”. Są to zatem czasy po I rozbiorze Polski. Początkowo w mieście mieszkało kilka tysięcy mieszkańców. Zasypano wtedy fosy i fragment Brdy, który opływał wyspę Zamkową. Ruiny spalonego przez Szwedów zamku zachowały się jeszcze do końca XIX w. Na przełomie XVIII i XIX w. wybudowano Kanał Bydgoski, który mimo różnych problemów technicznych szybko przyczynił się do przemysłowego rozwoju miasta. Wówczas nie myślano jeszcze o zabudowie obszaru na północ od miasta. Ulica Gdańska jeszcze nie istniała w dzisiejszym kształcie. Rozwijały się natomiast przedmieścia na południu: Toruńskie (ok. 1000 mieszkańców) i Poznańskie (ok. 800 mieszkańców). Rozbudowano także centrum miasta. Budowniczowie pruscy wznosili reprezentacyjne obiekty. Rozpoczął się także powolny proces likwidacji zakonów.
Kolejnym etapem była - jak to określają historycy - „Bydgoszcz cesarska”. Ok. 1830 r. zniknął ze Starego Rynku okazały ratusz. Zburzono klasztor Karmelitów, zlikwidowano klasztor Klarysek. Powoli rozbierano także ruiny zamku. Po 1850 w mieście przybyło sporo obiektów budowanych w stylach historyzujących (neogotyckim, neorenesansowym, neobarokowym). W mieście działali znani architekci zaszczepiając na lokalnym gruncie budowlanym wzory berlińskie – stąd zaczęto nazywać Bydgoszcz „Małym Berlinem”. Do Bydgoszczy doprowadzono linię kolejową (1851), która znacznie przyspieszyła przemysłowy rozwój miasta. Miasto zaczęło ekspansję na północ zagospodarowując tereny wzdłuż ulicy Gdańskiej. Około roku 1867 ulica Gdańska zaczęła przejmować rolę głównej ulicy miasta, była wówczas jednak dość krótka, bowiem kończyła się przy dzisiejszym placu Wolności. Wciąż poza granicami miasta w tamtym czasie znajdowały się osiedla, które dziś znamy jako dzielnice Bydgoszczy np. Bocianowo, Bartodzieje, Kapuściska i in.
Kolejna wyraźna zmiana wizerunku miasta zaszła na przełomie XIX i XX w. Wzrosło wówczas zainteresowanie secesją, wciąż popularna była dekoracyjna stylistyka architektury neobarokowej i neorenesansowej. Powstawały reprezentacyjne kamienice bogacącego się mieszczaństwa, których wystawne fasady możemy wciąż podziwiać w śródmiejskich kwartałach Bydgoszczy. Wprowadzano także innowacje techniczne związane z architekturą modernistyczną. To w tamtych latach powstał (1911) jednej z pierwszych obiektów żelbetowych w Bydgoszczy - nawiązujący do wzorów berlińskich i paryskich domów towarowych Dom Towarowy „Konitzer i Synowie” (późniejszy „Jedynak”). Jednocześnie rozbudowywano infrastrukturę przemysłową. Wymagania techniczne spowodowały konieczność poszerzenia kanału - wybudowano nitkę nowego kanału. Wzdłuż brzegów Brdy działały liczne tartaki, młyny, fabryki i zakłady rzemieślnicze. Obok linii kolejowej to Brda wraz z kanałem służyła jako ważny tor transportu towarów – była istotną częścią toru wodnego Wisła – Odra.
Dotkliwym interwałem w rozwoju Bydgoszczy była II wojna światowa. Okupanci niemieccy wyburzyli część północnej pierzei Starego Rynku wraz z fragmentem ulicy Mostowej. Zburzono także kościół jezuicki w zachodniej pierzei Starego Rynku (wybudowany w 1638 r.).
Krótko po wojnie z krajobrazu miasta zniknęła bryła jednego z najpiękniejszych teatrów ówczesnej Polski (obiekt służył od końca XIX w. przy ul. Mostowej). W latach 70. XX w. potrzeby wciąż rozwijającego się przemysłowego miasta sprawiły, że postanowiono poszerzyć główne arterie transportowe. Zasypano wówczas cześć Starego Kanału udrażniając dla ruchu ulicznego ulicę Focha i Nakielską. Przemysł bydgoski rozwijał się w oparciu o tradycyjnie bydgoskie gałęzie produkcji elektrotechnicznej, chemicznej, maszynowej. W mieście działały duże zakłady przemysłowe: Romet, Zachem, Eltra, Modus, Kobra i in.
Rok 1989 rozpoczął nowy okres w przemianach miasta, ale to już inna historia, historia która tworzy się na naszych oczach.
(opracowano na postawie: Z. Raszewski, Pamiętnik gapia: Bydgoszcz jaka pamiętam z lat 1930-1945, Wyd. Koloroffon, 2020)
